قدس آنلاین – وحید اکرمی: ۱۹ اردیبهشت به مناسبت زادروز شیخ کلینی به نام روز اسناد ملی و میراث مکتوب نامگذاری شده است. شیخ کلینی از جمله علمایی است که در سالهای شروع غیبت امام زمان(عج) زندگی می کرده و با نوشتن کتب گرانبهایی همچون اصول کافی، زمینه حفظ و نگهداری میراث اهل بیت (ع) را فراهم آورده است.

اسناد تاریخی می‌تواند حلقه‌های گم شده تاریخی و هویتی هر کشوری را کامل کند و از این رو حفاظت و نگهداری از آن امری ضروری است. همانطور که حفاظت ازمحیط زیست وظیفه ملی است، معرفی و نگهداری از آثار مکتوب نیز وظیفه ملی به شمار می رود چون افراد جامعه را در حفظ و درک بهتر از گذشته، افکار و فرهنگ یاری می‌کند.

سازمان کتابخانه ها، موزه ها واسناد آستان قدس رضوی یکی از کاملترین و مجهزترین مراکز حفظ آثار مکتوب در ایران و جهان اسلام است. آستان قدس رضوی مدت هاست برای حفظ و نگهداری از این میراث کهن، اقدامات حرفه ای مطابق با بالاترین استانداردهای جهانی توسط بروزترین تجهیزات انجام داده است. به مناسبت فرارسیدن روز اسناد ملی و میراث مکتوب سراغ دکتر سوزنچی مدیریت نسخ خطی سازمان کتابخانه ها، موزه ها واسناد آستان قدس رضوی رفتیم .

اداره مخطوطات آستان قدس رضوی شامل مخازن نسخ خطی، چاپ سنگی و میکروفیلم می باشد. در این مرکز از بیش از یکصدهزار نسخه خطی و چاپ سنگی و سربی و همچنین بیش از پنجاه هزار حلقه میکروفیلم نگهداری می شود.

فهرست نویسی و آماده سازی کتب خطی

دکتر علی سوزنچی به خبرنگار قدس آنلاین گفت: بدلیل اینکه این مرکز متعلق به امام هشتم شیعیان، حضرت رضا(ع) است، تعداد بسیار زیادی کتاب قدیمی توسط دوستداران آن حضرت اهدا می شود. همچنین تا حد امکان تلاش می شود که کتابهای کهن و قدیمی که در اختیار برخی خانواده ها قرار دارد خریداری شده واین میراث کهن از تخریب های احتمالی حفظ شود.

وی عنوان کرد: نسخه های اهدایی یا خریداری شده ابتدا به بخش فهرست نویسی و آماده سازی کتب خطی منتقل میشود تا جزئیات آن در سیستم اطلاعات مخزن ثبت شود.

 وی ادامه داد: برای اینکار کارشناسان حاضر در مرکز دوره های مختلف تاریخی را مطالعه کرده و مشخصات کتاب از جمله نام کتاب، نام نویسنده، مشخصات فنی، زمان تحریر ، نوع خط و موضوع را بررسی کرده و برای کتاب شناسنامه ای تهیه و اطلاعاتش وارد سیستم شود.

وی اظهار کرد: برخی کتابها بیش از ۴۰۰ سال پیش اهدا شده است. بررسی نسخه های قدیمی به دلیل نوع خط مخصوص آن و قدمت کتاب کاری دشوار است. گاهی اوقات بررسی ها از روی نسخه اصلی به مشکل می خورد. در این مواقع کارشناسان بررسی جزئیات را از روی نسخه های دیجیتال انجام می دهند.   

مخزن کتب خطی؛ ورود ممنوع

مخزن کتب خطی یکی از مهمترین مخازن حفظ و نگهداری از اسناد ملی و تاریخی است. در واقع در این مخزن کتابهای دست نویس نویسندگان قدیم نگهداری می شود .به دلیل عدم وجود فن آوری چاپ در زمان تحریر، ممکن است که از هر نسخه فقط یک جلد نگارش شده باشد. به دلیل حساسیت زیادی که این مخزن دارد ورود به آن فقط توسط یکی از کارشناسان انجام شده و حتی مدیر نسخ خطی هم اجازه ورود ندارد .

علی سوزنچی گفت: در این بخش حدود ۵۵ هزار نسخه خطی نگهداری می شود. از این تعداد در حدود ۲۲ هزار نسخه مربوط به قرآنهای دست نویس است.

وی افزود: تمامی اسناد و وقف نامه های آستان قدس در این مرکز قرار دارد.  قدمت برخی از وقف نامه ها به ۴۰۰ سال پیش بر می گردد. آن هم وقف نامه هایی هستندکه از آسیب های طبیعی و یا عوامل انسانی مصون مانده اند.

وی تصریح کرد: نسخه ای که می آید ابتدا وارد فضای پیش مخزن می شود تا مطمئن شویم آفت و مشکلی نداشته باشد. همچنین در این فضا کارشناسان مرمت بررسی می کنند که اگر نسخه نیاز به مرمت داشت به اداره مرمت منتقل شود. در غیراینصورت چند روزی نسخه اینجا می ماند تا با شرایط مخزن تطبیق یابد و سپس وارد مخزن میشود. برای دیجیتال سازی نسخه در قسمت فیلمتک اسکن می شود و از آن پشتیبان تهیه شده و فهرست نویسی شده و دوباره به این مرکز برمی گردد.

وی عنوان کرد: با توجه به اینکه مشخصات کتاب در سیستم اطلاعات ثبت می شود، محققان و پژوهش گران می توانند با یک جستجوی اینترنتی از هر نقطه ای از دنیا، کتاب مورد نظر خود را پیدا کرده و فایل اسکن شده آن را پس از طی مراحل مشخص شده، دریافت نمایند.

سوزنچی اظهار کرد: به هیچ عنوان اصل نسخه از این مخزن خارج نمی شود. مگر اینکه یک پژوهنده ای بخواهد روی جلد یا حاشیه های منحصر به فرد کتاب یا ویژگی های هنری آن تحقیق کند که در اینصورت در فضای پیش مخزن در حضور نماینده مرکز اسناد تحقیق صورت گرفته و سپس نسخه به محل خود برمی گردد.

کتب چاپ سنگی؛ اولین کتابهای چاپ شده در ایران

خانم صدیقه بلندیان، کارشناس مسئول مخزن کتابهای چاپ سنگی هم به خبرنگار ما گفت: در این قسمت حدود ۵۵ هزار نسخه چاپ سنگی داریم. این نسخ از اولین سالهای ورود چاپ به ایران در زمان فتحعلی شاه در این مجموعه جمع آوری شده اند.

وی ادامه داد: ابتدا چاپ ها به صورت سربی صورت می گرفته است، اما بدلیل محدودیت های این روش و هزینه های زیاد آن، چاپ سنگی جای چاپ سربی را گرفته است. همچنین درچاپ سنگی رسم الخط نستعلیق که در نگارش کتب دینی بخصوص قرآن بسیار کاربرد داشت، حفظ می شد.

وی خاطرنشان کرد: برخلاف قسمت نسخ خطی، ممکن است کتب مهم قدیمی به تعداد زیادی چاپ شده باشد و در نتیجه در حال حاضر در کتابخانه های اصلی کشور برخی دیگر از نسخ چاپی وجود داشته باشد.

وی عنوان کرد: باید گفت که در قدیم زحمات زیادی بر روی کتاب ها صورت گرفته است. برخی از قرآنها هستند که فقط آیات آن چاپ شده اما تذهیب آن در تمام صفحات به صورت دستی انجام شده و هنرمندان روی آن بسیار وقت گذاشته اند.

وی اعلام کرد: در این بخش در حدود ۳۵۰۰ جلد قرآن چاپ سنگی داریم و تا سال ۱۳۲۰ این قرآنها چاپ می شده است. همچنین این قرآنها در قطع های مختلف چاپ شده اما جلدهایشان کار دست و از جنس ساغری، میشن و چرم بوده است.

بلندیان گفت: اهمیت کتابهای چاپ سنگی به این دلیل است که با توجه به اینکه چاپ کتاب در گذشته به سختی و با محدودیت انجام شده است، گذشتگان سعی کرده اند، تنها کتب با مفاهیم عالی و با کیفیت مناسب چاپ کنند. در نتیجه این مجموعه دارای غنای بسیار بالاست.

وی ادامه داد: این کتب مواریث کهن کشومان است. هیچ کتابخانه ای درا یران به اندازه کتابخانه آستان قدس رضوی از این لحاظ غنی نمی باشد. در مقایسه با کتابخانه های اصلی کشور اگر تمام کتب موجود در آنها را جمع کنند بازهم این کتابخانه با فاصله زیاد در راس قرار می گیرد. کتابخانه مرکزی آستان قدس از این حیث در منطقه و جهان اسلام جزء چند کتابخانه برتر است.

وی اذعان کرد: قدمت برخی از اسناد و کتابهای ما ده ها برابر از عمر برخی از کشورهای حاشیه خلیج فارس بیشتر است. فقط تاریخ و قدمت تاریخی ما و مستندات مکتوبی که در آستان قدس جمع آوری شده از قدمت بسیاری از کشورهای منطقه بیشتر است. اولین قرآن ۱۲۵ سال بعد از شهادت امام رضا(ع) اهدا شده و بر روی آن وقف روضه منوره  درج شده است. کشواد بن املاس حاکم وقت اصفهان قدیمی ترین قرآن موجود را وقف آستان امام رضا (ع) کرده است. این نشاندهنده تاریخ این کتابخانه است که هنوز فعالیت می کند. . به لطف وجود آقا امام رضا (ع) این کتابخانه برپاشده و به حیات خود ادامه می دهد.

این کارشناس مسوول گفت: مدتی پیش قرآنی با قدمت ۴۰۰ سال قبل توسط خانم بلورچی که در تهران ساکن و نسل در نسل از آن نگهداری کرده بودند به این مرکز اهدا شد. حرم ثامن الحجج (ع) مرکز معنویت و نشر علوم قرآنی است و همچنین کتب تاریخی هم در اوج ایمنی نگه داری می شوند. لذا بسیاری از واقفان برای محافظت از آثار کهن و فاخر، آنها را به این مرکز اهدا می کند. بزرگترین واقف نسخه های خطی در تاریخ آستان قدس رضوی مقام معظم رهبری هستند ایشان حدود ۱۷ هزار نسخه خطی به این مجموعه اهدا کرده اند.

مرکز فیلمتک، تهیه نسخه دیجیتالی از کتب قدیمی

آقای محمدعلی رمضانی؛ کارشناس مسئول بخش میکروفیلم و دیجیتال سازی نسخ خطی هم  به خبرنگار ما گفت: این بخش در سال ۱۳۵۰ با فیلمهای نگاتیو ۳۶ عددی راه اندازی شد. به همین دلیل کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی اولین کتابخانه در ایران بود که اینکار را شروع کرد.

وی ادامه داد: امروزه با پیشرفت فن آوری، برای دیجتال سازی آثار، از اسکنرها و دوربینهای جدید استفاده می شود و میکروفیلمها نقش بسیار پررنگی در این زمینه دارند. تفاوت میکروفیلم با نگاتیو این است که آنها ۳۶ فریم دارند ولی میکرو فیلم حداقل ۶۰۰ فریم دارد.

وی عنوان کرد: از تمام کتابهای موجود در کتابخانه های آستانقدس یک نسخه میکروفیلم تهیه شده است. در این بخش حدود ۵۸ هزار حلقه میکروفیلم موجود است. شاید هر حلقه شامل چندین کتاب یا رساله باشد.

وی اظهار کرد: علاوه بر این ، یکسری از میکروفیلمها  وجود دارد که با کتابخانه های غیروابسته مبادله و دریافت شده است. همچنین برخی از میکروفیلمها توسط دانشجویان و اساتید ایرانی  مقیم برخی از کشورها مانند اسپانیا، انگلستان، آلمان، فرانسه، آمریکا، ترکیه، یمن و امارات به این بخش اهدا شده است.

وی تصریح کرد: گاهی اوقات پیش می آید که از میکروفیلم های تهیه شده درحال حاضر نسخه مکتوب آن موجود نیست. در این موارد دستگاه دیجیتال میکروفیلم وجود دارد که  این حلقه ها را اسکن کرده و فایل دیجیتال آن را در سیستم ذخیره می کنیم.

وی در خصوص ویژگی های خاص حلقه های میکروفیلم، گفت: میکرو فیلم در برابر آسیب  مقاوم است. در حدود ۴۵۰ تا ۵۰۰ سال عمر میکند . اما در برابر آتش یا نورخورشید یا تکه تکه شدن ضعیف است . درعین حال  میکروفیلمها بخاطر نگهداری در مخازن  از دسترس عوامل خارجی به دور و مورد هک یا ویروسی شدن قرار نمیگیرد.

رمضانی اعلام کرد: تا امروز حدود ۴۰۰ هزار نسخه کتاب دیجیتال سازی شده است. در زمان تولیت فقید آستان قدس تصمیم بر این شد که نسخه های خطی سراسر کشور را جمع آوری کرده و دیجیتالسازی کنیم. به همین منظور به ۳۰ شهرستان کشور مراجعه کرده ایم. کتابهای موجود در کتابخانه های بزرگ شهرها مانند کتابخانه حضرت شاهچراغ، کتابخانه مدرسه ولیعصر خوانسار، و یا خانه های شخصی مانند بیت حجت الاسلام آیت اللهی و... را اسکن کرده ایم. نزدیک ۴۰ هزار نسخه از این طریق اسکن شده اند.

وی خاطرنشان کرد: اکنون چندکتابخانه دیگر هم هستند که با مراودات انجام شده قرار است به زودی به آنها مراجعه کنیم و اقدامات دیجیتال سازی کتب آنها را انجام دهیم. همچنین قرار است که دستخط برخی از مراجع و کتب آرشیوی و آثار آن حضرات نسخه ای دیجیتالی تهیه کنیم.

انتهای پیام/